Ilocos PEDRO GUMAPOS, 1660

‘Conde Ng Pangasinan’ Sinakop Ang Vigan

Pangasinan Rebel Army Invades The Ilocos in 1660

‘HUWAG kang matakot, padre,’ mahinahong nagsalita si Juan Canangan. ‘Narito kami upang ipagtanggol ka, kahit mapatay kami.’

Madilim pa ang langit nuong umaga ng Deciembre 18, 1660, nang tahimik na pumasok sa simbahan si Cunangan, kasama ang isa pang pinuno ng Bauang (dating tinawag na Baratao) habang naghahandang mag-misa si Bernardino Marquez, ang frayle sa baranggay ng Bauang. Hintakot ang frayle sapagkat kalat na ang balita na papalapit na ang hukbo ng mga Zambal, mababangis na mandirigma mula sa kanlurang Pangasinan upang puksain ang mga Español, ang mga frayle, at ang mga kakampi nilang indio (ang tawag ng mga Español sa mga Pilipino).

Patayin lahat ng Español!

Nuong Deciembre 16, 1660, naharang ni Fray Marquez ang liham mula sa ‘hari ng Pangasinan,’ si Andres Malong. Inutusan niya ang lahat ng pinuno ng Ilocos at Cagayan na patayin ang lahat ng Español at frayle sa kanilang mga lalawigan. Kung hindi, babala ni Malong, ipadadala niya ang kanyang hukbo upang patayin hindi lamang ang mga Español, kundi pati ang mga pinuno na ayaw sumunod sa kanya.

Ang Bauang ay nasa landas patungo sa Ilocos na balak sakupin ng mga Zambal, pinamunuan ng ‘conde ng Pangasinan,’ si Pedro Gumapos.

Ang Unang Salakay

Sa katabing baranggay ng Agoo isinilang at lumaki si Gumapos, bago siya nagtungo sa baranggay ng Binalatongan (ngayon ay San Carlos City) at nakapag-asawa. Duon niya nakaibigan ang isang pinuno, si Andres Malong, na naghimagsik at natanghal na ‘hari ng Pangasinan.’ Tapos, itinanghal ni Malong si Gumapos naman na ‘conde,’ binigyan ng isang hukbo ng 3,000 Zambal at mga taga-Pangasinan, at inutusang sakupin ang Ilocos.

Nagmi-misa si Fray Marquez nang dumating si Gumapos at ang kanyang hukbo. Tahimik silang naghintay na matapos ang misa bago lumapit si Gumapos, kasunod ang mga Zambal, hawak ang kanilang mga balarao (maigsing panaksak) at mga sibat. Nag-mano si Gumapos sa frayle at ipinaliwanag ang kanyang pakay na patayin ang mga Español habang hinalughog ng mga Zambal ang simbahan at convento. Walang natagpuang Español, ninakaw na lamang ng mga Zambal at mga taga-Pangasinan ang lahat ng nadampot nila.

‘Nasaan si Padre Luis?’ Kilala at kaibigan ni Gumapos si Marquez, kaya wala siyang balak na saktan ito, ngunit kaiba si Luis dela Fuente, ang frayle sa baranggay niya ng Agoo. ‘Papatayin ko siya,’ sabi ni Gumapos.

Patungo si Dela Fuente sa Bacnotan upang magpa-confesar, sabi ni Marquez, at tinangka niyang sawayin si Gumapos. Kung tutubusin niya ng 300 piso, sagot ni Gumapos, hindi papatayin si Dela Fuente. Walang ganuong salapi si Marquez kaya sinabi niyang siya na lamang ang patayin ni Gumapos at bayaan niyang mabuhay si Dela Fuente.

Bilang sagot, pinahabol ni Gumapos si Dela Fuente sa isang pangkat ng mga mandirigma niya. Inabutan nila ang frayle, kasama ng isang Español, si Juan de Silva, tagapagkalkal ng buwis. Pinatay ng mga Zambal ang Español at isinama si Dela Fuente pabalik sa Bauang. Inutos ni Gumapos na patayin si Dela Fuente subalit dumating ang ilang taga-Bauang na may dalang ginto upang tubusin ang frayle. Ipinakulong na lamang ni Gumapos ang 2 frayle habang 3 araw nilang ninakawan ang buong Bauang. Halos 3 araw bago nakalaya ang mga frayle, pag-alis nina Gumapos nuong Deciembre 20, 1660, upang bumalik na kay Malong sa Binalatongan.

Agad sumulat si Marquez kay Rodrigo de Cardenas, frayleng Dominican at arzobispo ng Nueva Segovia, sa Cagayan, upang humingi ng tulong kay Alonso de Peralta, ang alcalde mayor (katumbas ng provincial governador ngayon) ng Ilocos. Ganuon din ang isinulat niya kay Juan dela Isla, ang frayleng pinuno sa Ilocos ng Inquisicion, ang pag-usig sa mga ayaw mag-catholico.

Naligalig sa Vigan, Ang Pang-2 Salakay

Marami nang tinanggap na balita, at hingi ng tulong, si Governador Peralta at si Obispo Cardenas tungkol sa paglusob ng mga Zambal. Nagpulong sila ni Inquisidor Dela Isla, kasama ang lahat ng Español sa Vigan. Napagkayariang si Peralta mismo ang sasagupa sa mga Zambal habang tinitipon at isusunod sa kanya ni Cardenas ang hukbo ng mga indio (tawag ng Español sa mga Pilipino) na sapilitang kinukuha (levy) mula sa bawat baranggay sa Ilocos at Cagayan bilang buwis.

Pinauna ni Peralta ang kanyang alferez (vice governor) at alguazil mayor (chief of police) ng Ilocos, si Lorenzo Alqueros, kasama ang isang pangkat ng mga sundalo, upang saklolohan ang mga frayle na ikinulong ni Gumapos sa Bauang, sina Marquez at Dela Fuente. Sa baranggay ng Porao (tinatawag ngayong Balaoan) nakasalubong nina Alqueros si Fray Dela Fuente, patungo sa Lamianan upang magpa-confesar, kasama si Dionisio Maricdin, isang pinuno ng Bauang. Magkasama silang nagtuloy lahat sa Bacnotan kung saan nila tinanggap ang balita ni Fray Marquez mula sa Bauang na lulusob uli ang mga Zambal.

Nagsumbong kay Marquez ang mga taga-Bauang at agad niyang binalaan si Arqueros sa Bacnotan at humingi ng mga sundalo upang magtanggol sa Bauang. Sunud-sunod ang dating ng balita ng mga indio na palapit nang

palapit ang mga Zambal kaya hindi na nakapaghintay ang takot na frayle. Humila si Fray Marquez ng 6 indio bilang bantay at, sakay sa isang bangka, hinanap ang hukbo ni Arqueros. Sa visita ng Dalangdang niya inabutan si Arqueros, papunta sa Bauang. Magkasama silang pumaruon.

Kasisikat pa lamang ng araw, tahimik at wala kahit isang tao sa Bauang.

‘Tambol! Kalampagin n’yo ang mga tambol!’ sigaw ni Arqueros. ‘Nagtatago sa gubat ang mga tao, tumambol kayo para magbalikan dito!’

Napuno uli ng tao ang Bauang pagka-rinig nila ng mga tambol. Nagsugo agad si Fray Marquez sa katabing baranggay ng Agoo na may hukbong Español na dumating. Bilang sagot, ipinasabi ng mga taga-Agoo na bitayin nila ang isang taga-Aringuey, si Miguel Carreno. Siya raw ang tatay ni Pedro Gumapos at nagsasabi sa anak ng lahat na gawin ng mga kalaban.

May kasama raw na ilang Zambal si Carreno, kaya nagsama ng 100 mandirigma si Lorenzo Peding, pinuno ng mga Ilocano na kasama ni Arqueros, pagsugod sa Aringuey (Aringay ang tawag ngayon, sa pagitan ng Bauang at Agoo). Tinalo nila ang mga Zambal at tumakas ang mga ito.

Pinatay nila si Carreno. Pagkatapos, dinala ni Peding sa Agoo ang kanyang hukbo ng mga Ilocano upang duon abangan ang mga Zambal.

Salakay ng mga Ilocano, Labanan sa ilog Agoo

Nagtitipon pa si Obispo Cardenas ng mas malaking hukbo ng mga Ilocano at taga-Cagayan. Hindi na naghintay pa si Governador Peralta, dinala na patimog kung ilan na lamang ang naipong mga mandirigma at humimpil sa Namacpacan (tinatawag ngayon Luna), ang dulo ng Ilocos nuon. Duon niya natanggap ang pasabi ni Arqueros, humingi ng tulong sa Bauang at malapit na raw duon ang mga Zambal.

Naduwag ang 2 frayle na kasama ni Peralta, sina Jose Polanco at Gonzalo dela Palma. Pulos indio ang kanilang hukbo, sabi nila, walang pang 10 ang Español, at mga mestizo pa, hindi tunay na Español. Maigi pa, hintayin na lamang daw nila sa Namacpacan ang mas malaking hukbo ng mga indio na ipadadala ni Obispo Cardenas.

Hindi sila pinansin ni Peralta, ipinasabi kay Arqueros na darating sila agad, at inutos na pumunta siya agad sa Agoo upang tulungan si Peding at ang mga Ilocano. Hinakot ng governador ang kanyang hukbo, at ang 2 takot na frayle, papuntang Bauang. Sunod sa utos, sumugod agad si Arqueros sa Agoo. Nanduon na ang mga Zambal.

Kasama ang maraming taga-Pangasinan, mahigit 5,000 ang hukbong nakatatag sa Agoo. Nagtatalak si Arqueros ng tulong kay Peralta, at takbo ito mula sa Bauang, dala ang kanyang maliit na hukbo at 2 tapayan (bariles) ng pulbura ng baril (polvora, gunpowder). Pinagsama-sama nila ang kanilang mga mandirigma, umabot lamang sa 1,500 subalit hindi natinag si Peding, ang pinuno ng mga taga-Ilocos. Pinasugod niya ang kanyang mga mandirigma.

Umurong tayo, payo ni Arqueros kay Peralta, at daig tayo sa dami. Ayaw pumayag ng governador. Matapang ang ating mga Ilocano, sabi niya, at mayruon silang mga baril, ang mga Zambal ay wala.

Tumawid ng ilog sina Peding at humarang sa harap ng mga Zambal. Sumunod sa kanila si Arqueros, tapos pati si Peralta. Ang 2 duwag na frayle ay nagbalatkayo, tapos tumawid na rin sa ilog. Pagsikat ng araw kinabukasan, lumusob ang mga Zambal at mga taga-Pangasinan. Nadaig nila sa dami ang mga Ilocano at mga taga-Cagayan, kahit na may mga baril ang mga ito. Matapang, subalit napatay si Peding, at mabilis natastas ang hukbo ng Español. Sa dambungan patakas sa ilog, naiwan ang mga baril at pulbura ng Español. Kinamkam lahat ng mga Zambal.

Natalo, Tumakbo ang mga Español

Nakasama sa takbuhan ang mga taga-Agoo. Kaawa-awa ang mga bata at mga matanda, ulat ng mga frayle pagkatapos. Ang mga buntis ay nalaglagan, ang iba daw ay napa-anak sa takot, at naiwan ang mga sanggol sa baranggay. Nalunod ang mga bata, at ang mga matanda ay nagulapay na lamang sa pagod at inabutan ng mga Zambal.

Kaskas ang mga Español paurong sa Ilocos. Inutusan nila ang mga taga-Agoo, bago sila kumaripas paalis, na kalabanin ang mga Zambal subalit tumakbo rin ang mga ito at nagtago sa gubat-gubat. Ganuon din ang inutos ng mga Español pagdaan nila sa Bauang bago sila kumarimot uli, at ganuon din ang takas na ginawa ng mga tagaruon.

Hingal sa takot, ni hindi na tumigil sa Bacnotan at, nuong Enero 4, 1661, nakarating din sa Ilocos sa wakas ang mga Español. Sa Namacpacan sila tumigil at niyakag ang mga indios na humandang sagupain ang humahabol na mga Zambal. Subalit natunugan ng mga tagaruon na nagbabalot lahat ang mga Español upang tumalilis uli kaya, nang tumakbo ang mga ito patungo sa Vigan, alsa-balutan na rin ang mga taga-Namacpacan.

Pagdating ng mga Español sa Narvacan, tinipon lahat ng mga indio, pati ang mga taga-Santa Catalina, ang katabing baranggay, at pinagtayo ng kuta (fuerza, fort) at bakod (barrigada, barricade) pahalang sa lusutang Agayayao (Agayayao Pass) sa harap ng ilog Vigan. Maliban sa makitid na lagusan, walang ibang daan patungo sa Vigan at Cagayan kaya duon mahahadlangan ang papalapit na mga Zambal. Pinamuno ang hukbo ng mga Ilocano kay Pedro dela Peña, matapang na pinuno ng Santa Catalina.

Lubusan na ang pagkaduwag ng mga Español. Ang Inquisidor, si Dela Isla, ang namuno, hinakot lahat ng frayle paurong sa Vigan, kasunod ang mga Español. Hindi lahat ng frayle ay sumama, may ilang nagtago sa gubat kasama ng mga indio, pumuslit pa ang isa pabalik sa kanyang baranggay sa Taguding (ngayon ay Taguidin), malapit sa Namacpacan. Nagpulong ang mga frayle at Español sa Vigan at nagkasundo si Governador Peralta, Obispo Cardenas at Inquisidor Dela Isla na tumakas silang lahat sa Manila.

Inutos ni Peralta na gamitin ang mga nakadaong na champan (sampan ang tawag ngayon), mala-Intsik na barkong pandagat, at siya ang unang pumalaot, kasama ang Inquisidor, si Dela Isla.

Si Macasiag, Pinuno ng mga Zambal

Inutusan ng mga Español ang mga indio sa Vigan na magtatag ng kuta upang makapatanggol hanggang dumating ang hukbo ng Español mula sa Manila subalit nang tumakas si Peralta at mga Español, tumakas na rin ang mga taga-Vigan. Isang hindi tumakas ay ang alferez, si Arqueros, namundok sa Baduc, kasama ang mga mandirigmang Ilocano.

Isa pang hindi tumakas mula sa Vigan ay ang obispo, si Cardenas, ang kapanalig ni Arqueros, hinintay ang pagdating ng mga Zambal, kasama ang 2 secular na pari, si Geronimo de Leyva at si Miguel de Quiros.

Nuong Enero 19, 1661, dumating sa tapat ng Narvacan ang mga Zambal, pinamunuan ni Jacinto Macasiag. Sa harap ng lusutang Agayayao napigil sila ng harang na bakod at nagbabantay na hukbo ni Pedro dela Peña. Nakilala nila ang giting at tapang ni Peña, lalaban kahit kaunti lamang sila. Minabuti ng mga Zambal na makipag-kasunduan. Sa pangakong hindi wawasakin ang baranggay at hindi sasaktan ang mga tagaruon, pumayag si

Peña na paraanin ang mga Zambal. Ipinatibag niya ang bakod at mabilis na lumusot ang mga Zambal patungo sa Vigan.

Nuong araw ding iyon, dumating ang isang bangka mula sa Pangasinan, dala ang liham ni General Felipe de Ugalde para kay Peralta, ang governador. Dahil tumakas na ito, si Obispo Cardenas ang tumanggap sa liham at nabasa niyang nasa Pangasinan na ang 2 hukbong Español ni Ugalde at ni General Francisco de Esteybar. Natuwa sila, subalit sandali lamang. Kinabukasan, pumasok sa Vigan ang mga Zambal.

Naghintay si Obispo Cardenas bago siya nag-misa upang makapagsimba ang mga Zambal. Marami ang nagsimba, nagkumpisal pa ang ibang taga-Pangasinan. Hinayag nilang sumali sila sa pagsalakay dahil lamang sa takot nila kay Malong.

Pagkatapos ng misa, hinatid si Cardenas sa kanyang bahay upang iligtas sa libu-libong Zambal na nagnakaw at nagwasak sa buong nayon. Inutos ni Macasiag na huwag salangin ang obispo at ang mga frayle.

Sinakop ang Vigan

Hinirang nina Macasiag ang isang Ilocano, si Juan Celiboto, bilang pinuno ng Vigan. At saliw sa tilian, hiyawan at barilan, 2 araw nagligalig ang mga Zambal. Pinatay ang maraming Ilocano - sa karatig na baranggay ng Bantay lamang, halos 100 ang iniwan nilang patay. Habang walang tigil na kumakalampag ang mga kalembang (campanas, bells), pinaslang ng mga Zambal ang mga sacristan na nagbabantay sa simbahan, pati ang isang Aeta na nagtago lamang duon upang makaligtas.

Tantiya na daan-daan ang mga tao na pinatay at iniwan sa gubat-gubat sa paligid. Daan-daan din ang mga tao na binihag ng mga Zambal, kinaladkad mula sa kanilang mga bahay at sa lansangan, upang gawing alipin.

Bago dumating ang mga Zambal, itinago ng mga frayle ang ginto at pilak ng simbahan sa bahay ng obispo. Dinala rin duon ng mga pinunong Ilocano ang kanilang ginto, pilak at kayamanan. Dahil sa dami, hindi nagkasiya sa mga silid, kaya inilagak ang maraming kayamanan sa silong ng bahay. Ang iba ay ibinaon sa bakuran. Tapos, tumalungko ang maraming taga-Vigan sa

luob ng bahay upang hindi masaling ng mga Zambal. Marami ang naka-alam na sa bahay ng obispo nakatago ang mga ginto at pilak ng Vigan at naging mainit ang mata ng mga bantay duon.

Nang hukayin ng mga Zambal ang mga libingan upang nakawin ang mga alahas at ginto ng mga patay, sumagsag si Frayle Dela Fuente kay Macasiag upang payagan siyang sagipin ang pilak ng simbahan ng Taguding na ibinaon sa lupa upang hindi manakaw ng mga Zambal. Sumang-ayon si Macasiag, sinamahan pa ang frayle upang hindi paslangin ng mga Zambal subalit habang abala sila, nilusob ng mga Zambal ang bahay ng obispo. Hinukay at ninakaw lahat ng ginto, pilak at kayamanan duon. Walang nagawa ang mga frayle, at ang mga nagtatagong pinunong Ilocano, kundi magkubli sa silid ni Obispo Cardenas.

Upang maalis sa panganib ang pangkat ni Cardenas, dinala sila ng mga pinuno ng mga taga-Pangasinan sa katabing baranggay ng Santa Catalina. Marami silang nakitang bangkay duon, at wasak ang baranggay - sinalanta ng mga Zambal sa kabila ng kasunduan nila kay Pedro dela Peña, ang nagpuslit sa kanila sa lagusang Agagayao.

Sumalakay ang mga taga-Abra

Nagdaan sa Bantay ang hukbo ng mga Zambal, sinunog ang buong baranggay, at nagpatuloy papuntang Cagayan, subalit napipilan sila sa Bundok Baduc ng maliit na pangkat ng mga mandirigmang Ilocano ni Lorenzo Arqueros. Maliit na rin kasi ang hukbo ng Zambal dahil sa dami ng napatay sa labanan, karamihan pa ay tumiwalag sa bakbakan at nagnakaw na lamang sa mga baranggay. Kahit na sumapi sa kanila ang bandang 300 Ilocano, ang dating mahigit 5,000 Zambal ay 3,000 na lamang nang umalis sa Vigan.

Kinabukasan, Enero 21, 1661, ipinasundo ni Macasiag kay Marcos Macasian ang pangkat ni Obispo Cardenas at isinama sa pag-urong ng mga Zambal pabalik sa Pangasinan. Mabilis at walang tigil ang lakad nila, lumusot sa Agayayao uli at nakarating sa Narvacan nuong ika-9 ng gabi.

Sinalakay sila ng mga Tinguian.

Nuong unang nagka-takutan, maraming taga-Narvacan ang namundok na.

Kumampi ang iba sa mga tagabundok, mga pugot-ulo (headhunters), at bumalik sa baranggay upang gumanti. Sa dilim ng gabi at sa tulong ng mga taga-Narvacan, tinambangan ang mga Zambal ng mga tagabundok, kasing bangis kung hindi man kasing dami. Sa harap ng mga frayle, sinunggaban ng Tinguian ang isang Zambal, pinugot ang ulo at tumakas, tangay-tangay ang ulo, bago nakagalaw ang mga katabi. Ganito pinatay ang mahigit 40 Zambales.

Pati mga frayle ay humanga sa giting ng isa sa mga sumalakay, si Felipe Madamba, na taga-Bringas. Sakay sa kanyang kabayo (cavallo, horse), sinugod niyang nag-iisa ang mga Zambal at pinagtataga bago tumakas, maraming tama ng palaso (arrows) sa katawan, pati ang kabayo niya. Nagtarak din ang mga Tinguian (Tinggian ang tawag ngayon) ng matutulis na patibong (traps) sa landas paakyat sa bundok, kaya pagtakas nila, hindi nakahabol ng mga Zambal.

(‘Tinggian’ o ‘taga-mataas’ ang tawag sa mga tagabundok ng mga taga-Ilocos at taga-Cagayan, mula sa ‘tinggi’ o ‘mataas’ sa lumang wikang Malay. Naruon pa sa kasalukuyang lalawigan ng Abra ang karamihan.)

Mula Narvacan, Balik sa Binalatongan

Pagkatapos ng labanan, sinalubong ang mga Zambal ng governadorcillo (katumbas ng mayor) ng Narvacan. Ama siya ni Juan de Pacadua na kasapi sa hukbo, kaya humimpil sila duon at hinintay ang pagdating ng lahat ng mga kasama nila. Galit sa mga frayle ang governadorcillo - nuong panahon ng Español, karaniwang alila at inapi ng mga frayle ang mga governadorcillo - kaya nagkulong sa convento si Obispo Cardenas at mga frayle.

Kinabukasan na, Enero 31, 1661, nang dumating ang mga kulelat na Zambal at Pangasinense, at nabuo uli ang hukbo ni Macasiag. Natanggap duon ang liham mula kay Andres Malong, ang pinuno ng himagsikan sa Pangasinan, nagsasabing nakasagupa na nila ang hukbo ng Español mula sa Manila. Inutusan si Macasiag na ibalik agad ang hukbo upang makatulong sa pagsupil sa mga Español, at kaladkarin niya ang mga pinuno ng mga baranggay na nasakop nila bilang katibayan ng galing nila sa pagpuksa sa mga Español.

Inutos ni Macasiag na babalik sila agad sa himpilan ni Malong sa Binalatongan. Sinimulan ng mga Zambal na wasakin, nakawan at sunugin ang Narvacan bilang ganti sa pagpatay ng mga Tinguian sa mga kasama

nila. Subalit sumamo sina Pacadua, ang ama niyang governadorcillo at iba pang taga-Narvacan, kaya pinatigil ni Macasiag ang mga Zambal.

Nanguna ang pangkat ni Pedro Gumapos pag-alis ng hukbo, at may kalayuan na sila nang nagmatigas si Obispo Cardenas at ang mga frayle na mananatili sila sa Narvacan.

‘Hindi kami sasama sa inyo, kahit patayin n’yo kaming lahat!’ Natanto nila na pahihirapan at papatayin sila ni Malong pagdating sa Binalatongan. Pumayag si Macasiag na iwan ang mga frayle dahil sagabal lamang sila, at nakakabagal sa paglakad ng hukbo.

Nang malaman ito ni Gumapos, inutusan niya ang ilang tauhan na bumalik sa Narvacan at barilin ang obispo at mga frayle. Sinaway siya ng isang pinuno, si Marcos Macasian, dahil abala lamang daw. Kaya natagpuang buhay pa ang obispo at mga frayle nang nagbalikan ang mga taga-Narvacan pagkaraan ng 2 araw, nuong Febrero 2, 1661.

Pagkaraan ng ilang araw pa, dumating ang isa pang liham mula kay Malong, inutos kina Macasiag na sunugin ang lahat ng baranggay, simabahan at convento na daanan nila. Huli na, sapagkat nuon, sumingit na sa gubat sina Macasiag. Hinahabol na sila ng mga Español.

Saklolo ng mga Español, Bitay ang Parusa

Sakay sa champan, nakarating si Governador Peralta ng Ilocos sa Bolinao at duon nila unang nabatid na nasa Pangasinan na ang hukbo ng Español. Sagsag sila at nagsumbong kay General Francisco de Esteybar at General Felipe Ugalde sa Binalatongan, ang dating ‘kaharian’ ni Andres Malong. Sumugod si Esteybar, kasama si Inquisidor Dela Isla at si Frayle Dela Fuente ng Agoo, at nakarating sila sa baranggay ng Santa Cruz. Bumalik si Peralta sa Vigan, sakay uli sa champan, upang ibalita ang pagdating ng hukbong Español.

Pagkagaling sa Narvacan, pinasok, winasak at ninakawan ng mga Zambal ang Santa Maria, bago sinunog ang convento at ang buong baranggay. Ganuon din ang ginawa nila sa San Esteban at sa Santiago, bagaman at hindi nasunog ang simbahan duon.

Patuloy sa kanilang paglupig, ninakawan at sinunog nila ang baranggay ng San Pedro at ng Candon bago nagpatuloy patimog. Hindi naulat kung paano nangyari, subalit nagka-salisi ang 2 hukbong naghahanapan sa isa’t isa. Tuluy-tuloy ang mga Zambal at sinalanta ang baranggay ng Santa Cruz habang nakahimpil ang mga Español sa baranggay ng Santa Lucia sa kanilang likuran, sa pagitan nila at ng Candon na kaiiwan lamang nila.

Nang malaman ng mga Zambal na sa katabing baranggay lamang ang hukbong Español, pinagtumpok-tumpok nila ang kanilang mga ninakaw sa mga dinaanang baranggay, karamihan ay mga tela at mga gamit, at sinunog

lahat. Saka sila naghanda at sumugod sa mga Español.

Si Inquisidor Dela Isla ang nakatuklas na katabi na pala nila ang mga Zambal. Lumalakad siya sa unahan ng mga sundalo nang nasalubong niya ang isang pangkat ng mga Zambal. Tinugis siya subalit mabilis na tumakbo pabalik si Dela Isla at biglaang nagkaharap ang 2 magkalabang hukbo sa pagitan ng mga baranggay ng Santa Cruz at Santa Lucia. Kapwa sumugod, naging madugo ang bakbakan. Napaurong ng mga Español ang mga Zambal. Kaunti ang mga baril subalit hindi nagkulang sa tapang, lumusob uli ang mga Zambal.

Ilan lamang sa mga Español ang napatay. Mahigit 400 Zambal ang napatay at halos kalahati ng kanilang hukbo ay nasugatan at nabihag. Ibinalik ni Esteybar ang kanyang hukbo sa Namacpacan, hila-hila si Pedro Gumapos at ang iba pang bihag. Ipinadala silang lahat sa Vigan at duon binitay. Pinutol ang kamay ni Gumapos at isinabit sa tabi ng bahay ng obispo.

Kasama sa mga binitay si Jacinto Macasiag, si Pedro dela Peña ng Santa Catalina at 12 pang indio.

Nag-usap sina Esteybar at Ugalde. Katatapos lamang ng pagsugpo nila sa 2 magkasunod na himagsikan ng mga indio sa Pampanga at Pangasinan. Balak nilang bumalik sa Manila nang dumating ang balita - may himagsikan sa hilagang Ilocos. Pinahanda ni Esteybar ang kanyang hukbo at agad lumakad patungo sa Bacarra upang sugpuin ang bagong ‘hari ng Ilocos.’

ANG  PINAGKUNAN
The Philippine Islands, 1493-1898, by Emma Helen Blair & James A. Robertson, 1903, Bank of the Philippine Islands commemorative CD, 1998

Ulitin mula sa itaas             Tahanan: Mga Kasaysayan Ng Pilipinas             Balik sa Mga Aklasan Ng Charismatic Pinoy