Luksa sa Patay, mga Babaing Pari

MARANGAL ang makain ng buaya, o mapatay sa saksak o tama ng mga palaso (flechas, arrows), ayon sa paniwala ng mga tao dito. Tuluy-tuloy silang lahat sa langit (cielo, heaven), dumadaan sa arco na nabubuo kapag umuulan (bahaghari, rainbow), at nagiging mga diwata (dioses, gods).

Ang kaluluwa ng mga nalunod ay naiiwan sa dagat habang panahon

  PAGHANAP SA MGA UNANG PILIPINO:   Chronicles of the Early Filipinos

Census at Analysis ng Pilipinas nuong 1582
‘Relacion de las Yslas Filipinas’   ni Miguel de Loarca

Ang ‘Baylana’

Kung magkasakit ang mga anak o kamag-anak ng nalunod na tao, dinadala sila sa dagat, sakay sa bangka na tinatawag na baranggay. Kasama nila ang isang baylana, babaing pari nila, na nagtuturo kung saan sa dagat nila ihahagis ang isang tampipi (baul, chest) na may damit ng nalunod. Sabay sa paghagis, nagdadasal ang baylana at ang mga nakasakay sa bangka sa mga namatay nilang ninuno na pagpalain at iligtas sa panganib ang mga maysakit.

Kapag namatay sa sakit ang isang bata, sinasabi ng mga Pintados (mga Visaya) na kinain ng mga mangalo (duendes, goblins) ang bituka (entranias, bowels) ng bata kaya namatay. Hindi kasi alam ng mga tagarito na ang baho ng bulok ang sanhi ng mga sakit. (Nuong panahon ng Español,

Kung matanda naman ang namatay, ang sabi nila ay ‘tinangay ng hangin’ ang kaluluwa. Ang mga namatay nang ganuon ay napupunta sa Arayas, ang mga baranggay ng patay sa tuktok ng Mayas, isang mataas na bundok sa pulo ng Panay.

Paniwala naman ng mga Yligueynes (mga Iligan o mga tao ng ilogan o ilog) na taga-Cebu, Bohol at Bantay (sa tabi ng Cebu, Bantayan Islands ang tawag ngayon) na ang mga kaluluwa ng mga namatay ay nagpupunta sa sinapupunan ni Siburanen (si Buranen), isang diwata na nakatira sa isang mataas na bundok sa pulo ng Burney (Borneo).

Sukat ng Buhay

Sabi-sabi nila, may isa pang diwata sa langit, Sidapa (si Dapa), na may isang matayog na punong kahoy sa bundok Mayas. Nilalagyan niya ng takda ang puno tuwing may ipinapanganak na bata, at paglaki nito at naabot ang tangkad ng takda, namamatay agad ang tao.

Mayruon ding naniniwala rito na ang mga kaluluwa ng namatay ay napupunta sa ‘kabilang buhay’ (infierno, underworld) na sakop ng 2 diyos duon, sina Simuran (si Moran) at Siguinarugan (si Ginarugan). Sabi nila, napapalaya uli ang mga kaluluwa kung mag-aalay (sacrificio, offering) ang mga kamag-anak sa mga pagdiriwang na tinatawag nilang maganyito (mag-añito).

Naghihirap ang Mahirap

May Yligueynes (mga Iligan) na nagsasabi na ang mga kaluluwa ng namatay ay kinukuha ni Maguayen, isang diwata rin, at dinadala sa kanyang baranggay na tinatawag na Sumpoy. Subalit hindi nagtatagal duon, sabi nila, at inaagaw ng isa pang diwata at dinadala kay Siburanen (si Buranen). Binibihag daw nang pantay-pantay, mabuti man o masama, ang

Mula dito, nakikita na walang halaga sa kanila kung mabuti o masama ang tao. Nakikita rin ang muhi nila sa pagiging mahirap.

Inuman ang ‘Misa’

Ang mga katutubo sa kapuluang ito ay walang takdang panahon ng pagsamba sa kanilang mga diwata. Wala rin silang simbahan o takdang puok na pinag-aalayan. Kung mayruon lamang maysakit (enfermo, sick) saka sila nag-aalay, o kung mayruong digmaan o bago magtanim ng palay.

Ang pag-aalay ay tinatawag na baylanes (mga baylanan, tinawag ding nag-añito) at ang mga babaing pari (sacerdotisas, priestesses) na namumuno sa pag-aalay ay tinatawag ding baylanes (mga baylan o babaylan). Makulay at magara ang suot ng baylan, may kuwintas na bulaklak (guirnaldas, garlands) pa sa ulo at maraming gintong alahas.

Nagdadala sila (sa bahay ng maysakit) ng mga pitarillas (isang uri ng banga o palayok) na puno ng alak (arrach, liquor) na gawa sa kanin. Nagdadala rin sila ng kanin, mga ulam at isang buhay na baboy.

Umaawit at nagdadasal ang mga baylan, tinatawag ang multo (espirito, demon) na nagpapakita sa kanila, balot na balot ng ginto. Pumapasok ang multo sa katawan ng babaylan at bumabagsak siya sa lupa, kumikisay at

Sa ibang pag-aalay, sinasabi ng baylan kung ano ang mangyayari sa darating na panahon. Ang pag-aalay ay sinasaliwan ng tugtog ng mga kulingling (campanillas, bells) at mga gong (tambors, drums).

Pagkatapos sabihin ng babaylan ang kanyang hulà (prediccion, prophesy), tumatayo siya at kumukuha ng sibat (lanza, spear) at pinapatay ang baboy, sinasaksak sa puso. Nililinis ang baboy at niluluto upang ialay sa multo. Sa isang hapag pang-alay (altar), ilalatag ang nilutong baboy at lahat ng pagkain at alak na dala ng baylan at ng mga kamag-anak ng maysakit.

Ginagawa rin nila ito upang mapalaya ang kaluluwa ng namatay mula sa ‘kabilang buhay,’ humihingi ng tulong mula sa kanilang mga ninuno na nagpapakita raw sa kanila at sinasagot ang kanilang mga tanong.

Kung aalis sila upang lusubin ang mga kaaway, nag-aalay din sila kay Varangao, ang diwata ng bahaghari (rainbow), at 2 pang diwata rin, sina Ynaguinid (Inang Ginid) at Macanduc.

Walang Katapusang Daigdig

Paniwala ng mga tao na walang katapusan ang mondo. Sabi nila, si Macaptan ang nakatira sa pinaka-mataas na langit. Masamang diwata raw si Macaptan dahil naghuhulog ng sakit at kamatayan sa mga tao. Kasi, sabi nila, hindi siya nakakatikim ng pagkain mula sa lupa, at hindi rin umiinom ng alak na pitarilla. Kaya hindi niya mahal ang mga tao at pinapatay niya.

Mayruon daw na babaing diwata sa pulo ng Negros, si Lalahon. Duon daw nakatira sa tuktok ng isang bulkan (volcan, volcano) na 5 leguas (bandang 24 kilometro) mula sa kabayanan (poblacion, town) ng Arevalo. Siya raw ang naghahagis ng apoy mula sa bulkan. Nagdadasal sila kay Lalahon tuwing panahon ng pag-ani (cosecha, harvest). Kung ayaw daw ng diwata (diosa, goddess) na bigyan sila ng mabunying ani, nagkakalat daw ng maraming balang (langosta, locust) upang kainin ang lahat ng palay sa bukid.

Lamay at Libing ng Patay

Kapag may namatay dito, nagsisindi ng maraming siga (hogueras, bonfires) sa paligid ng bahay niya at gabi-gabi, nagbabantay ang mga tao, hawak-hawak ang kanilang mga sandata (armas, weapons).

Natatakot daw sila na baka may lumapit na mangkukulam (brujo, sorcerer) na hihipo sa kabaong (ataud, coffin). Kapag nangyari daw iyon, sasabog bigla ang kabaong at aalingasaw ang amoy ng patay, at hindi na

Ang kabaong ay gawa sa inukit na punong kahoy (arbor, tree) na pinupuno nila ng mga damit at ginto ng namatay. Marami pang pag-aari ng namatay ang inilalagay nila sa kabaong na inililibing sa tabi ng bahay ng namatay.

Kapag mayaman daw ang libing, mainam daw ang tanggap sa ‘kabilang buhay,’ subalit matumal daw ang tanggap sa mga mahirap (pobre, poor).

Inililibing Pati ang Alipin

May matandang ugali ang mga Dumaguet (Dumagiti, ang mga tao na natagpuan ng mga Español sa pulo ng Negros, sa banda ng kasalukuyang Dumaguete City). Kapag namatay ang isang pinuno, pumapatay din sila ng isang alipin nito upang maglingkod sa kanyang panginuon (amo, master) sa ‘kabilang buhay.’ Hanggang maaari, ginagaya nila kung paano namatay ang pinuno, ganuon din ang ginagawa nilang pagpatay sa alipin.

Dahil hindi naman sila lubusang malupit (severo, cruel), ang pinipili nilang alipin ay ang pinaka-matanda at pinaka-mahirap, at isang tagalabas

Sabi nila, matanda na ang ugaling ito, minana pa nila 10,000 taon na ang nakalipas, mula sa isang pinuno, si Marapan. Minsan, nagpahinga raw si Marapan at humingi sa alipin niya ng damo upang punasan ang sarili. Hinagis daw ng alipin ang isang malaking talahib (elephant grass). Tinamaan at nasugatan sa tuhod si Marapan. Dahil matanda na siya, nagkasakit at namatay si Marapan dahil sa sugat. Bago siya namatay, hinabilin ni Marapan na patayin din ang alipin at ang familia nito. Mula nuon, sabi ng mga Dumaguet, naging ugali na nila ang pumatay ng alipin tuwing mamatay ang isang pinuno.

‘Maglahe,’ Luksa sa Patay

Kapag namatay ang magulang o malapit na kamag-anak, hindi kumakain ng kanin ang mga naulila, pulos saging (bananas) at camote lamang, at hindi sila umiinom ng pitarilla hanggang hindi sila nakaka-bihag o nakaka-patay ng isang tao sa digmaan o dambungan (asalto, raid).

Palatandaan ng kanilang pagluluksa (luto, mourning), nagtatali sila ng yantok (bejucos, rattan) sa buong bisig (brazo, arm), at nagku-kuwintas din ng yantok sa leeg. Hinuhubad lamang nila ang yantok, at kumakain uli ng kanin sa babang luksa, kapag naka-bihag o naka-patay na sila.

May isang uri ng luksa na tinatawag nilang maglahe. Kung minsan, nagpapa-gutom hanggang mamatay ang isang pinuno na naulila, subalit agad liligid sa buong baranggay ang kanyang mga timagua (timawa) at mga alipin. Mag-iipon sila mula sa mga tao ng mga pagkain at tuba, alak na gawa mula sa puno ng niyog (vino cocotero, palm wine). Pilit nilang pakakainin at paiinumin ang pinuno upang hindi ito mamatay.

Ganuon natatapos ang maglahe.

‘Morotal,’ Luksa ng Babae

Kahawig ang pagluluksa na sinusunod ng mga babae, na tinatawag nilang morotal, subalit sa halip na bumihag o pumatay ng tao, nagsusuot sila ng mga puting damit at dumadalaw sa baranggay ng mga kaibigan nila.

Sakay sila sa isang bangkang pandagat, tinatawag ding baranggay, kasama ang 3 magiting na indio - isang gabay (piloto, steersman), isang taga-limas (achico, bailer) at isang taliba (vanguard) sa harap ng bangka. Pinipili ang 3 lalaki na maraming tagumpay sa digmaan. Habang lumalaot, panay ang awit ng 3 indio tungkol sa kanilang maraming panalo, ang dami

Pagdating nila sa baranggay ng kaibigan, nagdidiwang sila, kainan at inuman. Inaanyayahan nila ang kaibigan na dumalaw din sa kanilang baranggay. Tapos, inaalis na nila ang puting damit at mga yantok na kuwintas at pulupot sa bisig.

Ito ang katapusan ng luksang morotal. Nagsusuot na uli sila ng makulay na damit at kumakain na ng kanin mula nuon.

‘Larao,’ Luksa sa Pinuno

Mabagsik na uri ng luksa, tinatawag na larao, ang sinusunod ng mga tao kapag namatay ang isang pinuno. Walang sumusuway sa mga utos:

• Bawal makipag-away habang nagluluksa, lalo na sa araw ng libing.
• Sa ibaba dapat nakatutok ang tulis ng sibat kapag dala-dala. Dapat nakasukbit nang baligtad sa baywang ang balaraw o panaksak.
• Walang dapat magsuot ng magara o makulay na damit.
• Bawal umawit habang namamangka sa banda ng baranggay. Dapat tahimik lahat sa luob ng baranggay.
• Gumagawa ng bakod paligid sa bahay ng namatay. Bawal pumuslit dito, at sinumang bumastos, kahit na pinuno rin, ay pinarurusahan.

Para malaman ng lahat ng tao na may luksa para sa pinuno at walang makapag-maangan na hindi nila alam, pinapaligid sa buong baranggay ang isang timagua na iginagalang ng lahat, upang ipaalam ang pagkamatay ng pinuno. Sinuman lumabag sa mga bawal ay pinagbabayad agad ng multa.

Kung ang lumabag ay isang alipin, ang panginoon niya ang nagbabayad ng multa. Kung ang alipin ay tumarampoc, na may sariling bahay, siya ay ginagawang aliping ayuey pagkatapos bayaran ang multa, at kailangan na siyang maglingkod sa bahay ng kanyang panginuon.

Sa mga Español, lubhang malupit ang ugaling ito na sinusunod ng lahat, alipin, timagua at mga pinuno, subalit sabi nila na ipinamana itong mga gawi ng kanilang mga diwata, si Lupluban at si Panas.

Ang Simula ng Digmaan

Si Panas ang anak na lalaki ni Anor-anor na apo (nieto, grandson) ng mga unang tao sa daigdig. Si Panas ang nagsimula ng digmaan sa daigdig, nang labanan niya si Mangaran. (Hindi ipinaliwanag ni Loarca kung sino si Mangaran.) Si Panas din daw ang unang gumamit ng sandata, sa bakbakan nila ni Mangaran tungkol sa pamana (herencia, inheritance).

Dahil duon, nahati ang mga tao sa 2 pangkat at nagkaruon na ng digmaan

1. Kapag pinatay nang walang dahilan ang isang indio pagpunta niya sa ibang baranggay
2. Kapag dinukot ang kanilang asawang babae
3. Kapag nakipag-kalakal ang isang indio sa ibang baranggay at, kunyari ay kaibigan, siya ay dinaya, nilinlang o sinaktan ng mga traidor.

Ang Simula ng Batas

Ang mga nagdi-digmaan, isa-isang tao o baranggay laban sa baranggay man ang nag-away, ay napagka-kasundo sa pamamagitan ng casi-casi. Nagpapatulo sila ng dugo mula sa bisig ng mga nag-aaway at hinahaluan ng alak sa isang bao (coconut shell), tapos ipinaiinom sa magkalaban. Sa pagtikim ng dugo na kalaban, nagka-kaibigan silang matalik.

Sabi nila, ang mga batas (reglas, laws) ay pamana ni Lupluban, ang apong babae ng unang babae at lalaki sa daigdig. Ugali nila na mga pinuno lamang ang nagpatupad ng batas at nagpa-parusa sa mga lumabag.

Wala silang palagiang hukom (juez, judge) bagaman at may mga tao na namamagitan at pinagka-kasundo ang mga nag-aaway upang matigil ang labanan.

Nakaraang kabanata                     Balik sa itaas                     Balik sa Tahanan ng mga Kasaysayan                     Lista ng mga kabanata                     Sunod na kabanata