Mga Alipin ng Pilipino
At Ang Mga ‘Timagua’

SA BATAS ng mga indio, wala silang parusa ng bitay o ng pag-alipin kanino man, kahit na gaanong kabigat ang kanilang kasalanan, kahit na pagnakaw, pagsiping sa asawa ng iba, o pagpatay sa kapwa tao. At bawat kasalanan, sa gawi nila, ay may katumbas na parusa - multa lamang, at mas malaki ang kasalanan, mas malaki ang multa.

Ang multa ay dapat bayaran ng ginto o alahas at kung walang pambayad ang maysala, kailangan siyang umutang sa kaibigan o kamag-anak. Magpapa-alipin siya sa nagpautang hanggang mabayaran lahat ng utang, nang siya ay magiging malaya muli. Sa ganitong paraan, maraming maysala ang nagiging alipin kahit na hindi pagka-alipin ang parusa sa anumang kasalanan.

  PAGHANAP SA MGA UNANG PILIPINO:   Chronicles of the Early Filipinos

Census at Analysis ng Pilipinas nuong 1582
‘Relacion de las Yslas Filipinas’   ni Miguel de Loarca

Ang mga kasalanan na may mabigat na parusa, na maaaring matuloy sa pagka-alipin ng maysala, ay:

  • pagpatay sa kapwa tao (murder)
  • pagsiping sa asawa ng ibang lalaki (adultery)
  • pagnakaw ng malaking halaga (grand theft)
  • paghubad sa babaing mataas ang katayuan sa baranggay sa harap ng mga tao
  • paghabol o pagbuno sa babaing maharlika hanggang malaglag ang kanyang damit at makita siyang hubad ng mga tao.

Maliit at Malaking Nakawan

Kung malaki ang halaga ng ninakaw, ang nagnakaw at lahat ng kanyang familia ay minu-multahan nang malaki. Kung wala silang pambayad, silang lahat ay ina-alipin, kahit na ang mga pinuno at mga tao na mataas ang katayuan sa baranggay. Minu-multahan din ang pinuno kahit na alipin o

alalay niya ang ninakawan, subalit hindi siya ina-alipin kung hindi makabayad sa multa. Ang mga maysala lamang na hindi mataas ang katayuan sa baranggay ang ina-alipin kapag hindi makabayad sa multa.

Kung maliit lamang ang halaga ng ninakaw, ang nagnakaw lamang ang minu-multahan, hindi kasali ang kanyang mga kamag-anak.

Nagpa-alipin sa Gutom

Kung magkaruon ng panahon ng tag-gutom (hambre, famine), nagpapa- alipin ang mga mahirap sa mga mayaman upang hindi sila mamatay sa gutom. Kahit na hindi tag-gutom at nagipit lamang ang mga dukha at

walang ipakain sa sarili, lumalapit sila sa mga kamag-anak at nagkukusang maging alipin upang makaraos sa gutom.

May 3 uri (clases, types ng mga alipin: ang ayuey, ang tumaranpoc at ang tomataban.

Aliping ‘Ayuey’

Ang mga ayuey ang sukdulang mga alipin at nagsisilbi sa bahay ng kanilang panginuon (amo, master). Pati ang asawa ng ayuey ay naglilingkod din bilang alipin. Sa bawat 4 araw, 3 araw silang nagsisilbi at isang araw lamang ang pahinga nila. Sa lahat ng mga alipin, sila lamang ang binibigyan

ng damit at pagkain ng kanilang panginuon. Pag namatay sila, lahat ng ari-arian nila ay kinukuha ng panginuon.

Halos lahat ng alipin na ipinagbili ng mga indio sa mga Español ay mga ayuey. Ang halaga nila sa timbang ng ginto ay 2 tael (kulang-kulang 1/10 kilo) ng ‘labin sian’ (labing siyam), ang katumbas ng 12 pesos.

Aliping ‘Tumaranpoc’

Magkapantay ang halaga ng mga aliping tumaranpoc at ng ayuey. Kaiba, ang mga tumaranpoc ay nakatira sa sarili nilang bahay, hindi sa bahay ng kanilang panginuon. At sa halip na magsilbi sila 3 sa bawat 4 araw, isang araw lamang sa bawat 4 araw sila naglilingkod.

Maaari pa silang lumaktaw (falla, skip) sa paglilingkod, halimbawa: kung nagsasaka sila o nangingisda sa dagat. Kailangan lamang bayaran nila

ang panginuon ng 10 chicubites (510 litro) ng palay (arroz, husked rice).

Ang asawa ng mga aliping tumaranpoc ay nagsisilbi tuwing kalahating buwan. Kung mayruon silang mga anak na inaalagaan, gumagawa na lamang sila ng sinulid (hilo, thread) mula sa bulak (algodon, cotton) na dinadala sa kanila ng panginuon. Ginagawa rin nilang tela (cloth) ang mga sinulid.

Kapag namatay ang tumaranpoc, kinukuha ng panginuon lahat ng kanyang mga ari-arian.

Aliping ‘Tomataban’

Ang pang-3 clase ng alipin, ang tomataban, ay iginagalang sa lahat ng mga alipin. Ang halaga nila ay 1 tael (1/20 kilo) ng ginto, katumbas ng 6 pesos. Nagsisilbi lamang sila kung may pagdiriwang o handaan sa bahay ng panginuon. Inaasahan silang magbigay ng munting handog (regalo, gift) sa ganuong pagdiriwang. Nagdadala rin sila ng alak na ihahain sa handaan.

Maliban dito, nagsisilbi sila sa panginuon 5 araw buwan-buwan, o bilang

katumbas, nagbabayad sila sa panginuon ng 5 chicubites (255 litro) ng palay taon-taon.

Ang pagsilbi ng asawa ng tomataban ay gumawa ng isang ikid (carrete, spool) ng sinulid buwan-buwan mula sa bulak na ibinibigay ng panginuon.

Kapag namatay ang tomataban, kalahati lamang ng kanyang ari-arian ang kinukuha ng kanyang panginuon. Ang kalahati ay minamana ng kanyang mga anak.

Alipin 2,000 Taon sa Nakaraan

May isang uri ng pag-alipin na sinimulan mahigit 2,000 taon sa nakaraan ng isang pinuno, si Dumaguer, sa pulo ng Bantayan (sa kanluran ng hilagang Cebu). Nilusob at winasak ang kanyang baranggay, ang Languiguey, ng mga taga-ibang baranggay. Bilang ganti, inutusan ni Dumaguer ang mga

lumusob na pagkamatay nila, ipamana sa kanya ang 2 sa bawat 10 alipin nila, pati na ang ika-5 bahagi ng lahat ng kanilang ari-arian.

Ang ganitong alipinan bilang ganti ay unti-unting lumawak at naging gawi ng mga indio na namumuhay sa pampang ng dagat at mga ilog, subalit hindi naging ugali ng mga Tinguianes (mga Tinggian, ang mga tagabundok)

Ang mga ‘Timagua’

Ang mga malayang tao dito sa kapuluan ay tinatawag na mga timaguas (mga timawa). Hindi sila mga pinuno at hindi sila mga alipin. Ganito ang kanilang buhay:

Kung nais ng timagua na tumira sa isang baranggay, kailangang sumapi siya sa pangkat ng isang pinuno - karaniwang maraming pinuno ang bawat baranggay, at may kanya-kanyang puok sila na tinitirhan ng kanilang mga kamag-anak, mga alipin at mga timagua na kampi sa kanila.

Bilang alalay ng kakamping pinuno, ang mga tungkulin ng mga timagua ay:

Kung magbigay ng piging (banquet) ang pinuno, kailangang dumalo ang mga timagua dahil ugali na sila ang unang uminom sa pitarilla bago uminom ang pinuno. Kapag naglakbay ang pinuno, kailangan sumama ang timagua, dala ang kanyang sandata.

Kapag namangka ang pinuno, ang mga timagua ang nagsasagwan, at nagtatanggol laban sa paglusob ninuman. Kapag nasira ang bangka, pinagagalitan ang mga timagua subalit hindi sila pinarurusahan.

Ipinagtatanggol, Ipinaghihiganti

Sa kabilang panig, tungkulin ng pinuno na ipagtanggol ang mga timagua at mga kamag-anak nila laban sa sinumang nais na saktan sila nang walang dahilan. Nangyayari na, upang maipagtanggol ang mga timagua, naka-kalaban ng pinuno ang sarili niyang mga kamag-anak, kahit ang kanyang mga anak o kapatid.

Kung magpunta sa ibang baranggay ang timagua at sinaktan siya duon, sinisikap ng pinuno na lusubin ang baranggay, kasama ng buong pangkat niya, upang ipaghiganti ang timagua.

Dahil sa lahat ng ito, nabubuhay nang ligtas at malaya ang mga timagua. Maaari silang lumipat at kumampi sa ibang pinuno kahit kailan nila naisin dahil walang balakit na tatag upang pigilan sila.

Dasal at Hulà sa Kapalaran

May ugali ang mga katutubo dito ng paghulà sa darating na panahon, gamit ang mga ipin (dientes, teeth) ng buaya (crocodile) o baboy damo (verraco, wild boar). Nababasa rin nila sa buhol-buhol (nudos, knots) ng

mga pisi (cuerdas, cords) kung ano ang mangyayari sa kanila. Sa mga pulong-pulong, nagdadasal sila sa kanilang mga diwata at mga ninuno, humihiling ng tagumpay (victory) sa kanilang mga digmaan o maligtas sa panganib ang kanilang paglalakbay. Ginagawa nila ang mga ito sa lahat ng balak nila.

Mga Bihag sa Pagsalakay

Taon-taon, pag panahon ng bonanzas (bandang Abril-Mayo), ugali ng mga indio na nakatira sa pampang ng dagat at mga ilog - ang mga tagabaybay - na salakayin ang kanilang mga kaaway. Ang mga tagabundok ay sumasalakay pagkatapos nilang mag-ani ng kanilang palay (bandang Noviembre-Deciembre).

Dahil ugali nilang digmain o dambungin hindi lamang ang kanilang mga kaaway, kundi pati na ang kaaway ng kanilang mga kaibigan at kakampi, hindi sila nauubusan ng puok na masasalakay.

Sa kanilang dambungan, hindi nila pinapatay at sinisikap nilang mabihag nang buhay ang kanilang mga kaaway. Kung may pumatay sa bihag nila na sumuko na, ang pumatay ay kailangang magbayad sa bumihag. Kung wala siyang pambayad, ginagawa siyang alipin ng bumihag sa pinatay.

Ang ninanakaw nila sa dambungan ay karaniwang nagiging ari-arian ng mga pinuno ng sumalakay. Binibigyan ng kaunting bahagi ang mga timagua na

kasama nila dahil sila ang nagsagwan sa mga bangka.

Bago sila umalis upang mandambong, nag-aalay sila sa kanilang mga añito sa isang kainan at lasingan na tinawag nilang magañito (nag-aañito). Ang pinuno na gumasta para sa magañito ang tumatanggap ng kalahati ng lahat ng nanakaw sa dambungan. Pinaghahati-hatian ng iba pang mga pinuno ang nalabing kalahati.

Kung makabihag sila ng isang pinuno, hindi nila sinasaktan at inaalagaan nang mahusay. Upang mailigtas at mapalaya ang pinuno, tinutubos siya ng kaibigan o kamag-anak. Pagkabalik ng pinuno, 2 patong (doble, 200 percent) ang ibinabayad niya sa tumubos sa kanya, bilang pasalamat sa pagligtas sa kanya. Kung walang tumubos, nananatiling bihag ang pinuno.

Kung bihag ang pinuno o namultahan siya dahil sa pagpatay o pagsiping sa asawa ng ibang lalaki, lahat ng kanyang kamag-anak ay nag-aambag (contribution) upang mapunuan ang pantubos (ransom) o ang multa (fine). Mas malapit na kamag-anak, mas malaki ang ambag. Kung walang salapi ang mga kamag-anak, nananatiling bihag o alipin ang pinuno.

Pautang at Patubuan

Kapag nagpautang sila ng palay, isang taon ang taning upang mabayaran ang utang dahil ganuon katagal ang pagtanim at pag-ani ng pambayad na palay. Kung hindi mabayaran pagkaraan ng isang taon, bibigyan uli ng isang taon pang taning subalit 2 patong (doble, 200 percent) na ang bayad na palay. Kung hindi pa rin mabayaran sa ika-2 taon, 2 patong uli ang singil.

Kaya ang isang sako ng palay na utang ay binabayaran ng 2 sako ng palay

pagkaraan ng 2 taon, 4 sako pagkaraan ng 3 taon, at 8 sako pagkaraan ng 4 taon, at palaki nang palaki, taon-taon.

Ito lamang ang gawi nila sa patubuan (usury) bagaman at sabi ng iba, mayruon pa raw, subalit ang mga tao na nagsasabi nito ay mga walang alam.

Ngayon, may mga indio na umuutang upang pambayad ng buwis (tribute) sa Español. May dagdag na patong ang ibinabayad nila sa utang na ito.

Singil sa Buong Baranggay

May isang ugali ang mga katutubo dito na labis-labis (sobra, too much) at walang pag-iisip (sentido comun, common sense). Halimbawa, kung may utang na 20 pesos ang isang indio sa isang taga-ibang baranggay.

Kung nagtago siya at ayaw bayaran ang utang, bibihag ang taga-ibang baranggay ng kahit na sinong ka-baranggay ng umutang - kahit na hindi kaanu-ano ng may utang, kahit ni hindi kakilala - at pinipilit na magbayad

ng 20 pesos.

Ang kaawa-awang bihag, pagkabayad ng 20 pesos at pagkabalik sa kanyang baranggay, ang sisingil naman sa balasubas (estafador, swindler) na ayaw magbayad ng utang. Kaso, doble ang singil niya, 40 pesos, dahil sa abala (perjuicio, trouble) ng pagbihag sa kanya.

Ginagawa daw nila ito upang maiwasan ang digmaan kung lusubin ng nagpautang ang balasubas sa kanyang baranggay.

Hati-hati sa ‘Mana’

Gawi dito na paghati-hatian ang mana (herencia, inheritance). Kung may 4 anak ang namatay, ang kanyang ari-arian, pati na ang kanyang mga alipin, ay hinahati sa 4 at pantay-pantay ang mana ng bawat anak.

Kung may anak siya ‘sa labas’ (bastardo, illegitimate), wala siyang karapatang mana maliban sa kung anuman ang nais ibigay sa kanya ng ‘tunay’ na anak, o kung mayroon hinabilin ang tatay bago namatay. Kung nais ng namatay na mas malaki ang mana ng isang anak, maaari niyang ihabilin din.

Kung walang anak ang namatay, ang kanyang ari-arian ay pinaghahatian ng

kanyang mga kapatid nang pantay-pantay. Kung wala siyang mga kapatid, ang mga pinsan niyang ‘buo’ (primos, first cousins) ang nagmamana nang pantay-pantay. Kung walang mga pinsang ‘buo,’ ang mana ay pinagha-hatian ng sinumang kamag-anak.

(Ang pinagmulan ng ‘pinsang buo’ ay ang lumang taguri ng ‘kapisan sa buho’ o pisang buho, tukoy ang alamat sa ika-7 kabanata nitong ulat ni Loarca, tungkol sa unang babae at lalaki na nagmula sa nabiyak o napatid na kawayan o buho.

Wala silang mga magulang, kaya tinatawag ngayong ‘putok sa buho’ ang sinumang anak ‘sa labas.’ Ang patid na buho ang pinagmulan ng taguring magkapatid, at dahil nag-asawa ang unang babae at lalaki, ang tawag ngayon sa asawa ay ‘kabiyak’ (ng kawayan).

Matanda at malayo ang pinagmulan ng ating wika kaya lubhang mahalaga. -- ejl)

Nakaraang kabanata                     Balik sa itaas                     Balik sa Tahanan ng mga Kasaysayan                     Lista ng mga kabanata                     Sunod na kabanata